طبقه‌بندی آزمون‌های روان‌شناختی

طبقه‌بندی آزمون‌های روان‌شناختی

آزمون‌ها، یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارزیابی محسوب می‌شوند. طبقه‌بندی آزمون‌ها نیز در بسیاری از موارد با یکدیگر همپوشی دارد. با وجود این، طبقه‌بندی‌ها، کاربرد آزمون‌ها را تسهیل می‌کنند. هوگان[1] (2003)، آزمون‌های روان‌شناختی را به پنج طبقة اساسی تقسیم کرده است که شرح آنها در پی می‌آید.

آزمون‌های توانایی ذهنی[2]

توانایی ذهنی در برگیرندة دامنة وسیعی از کارکردهای شناختی[3] مانند حافظه، تجسم فضایی[4] و تفکر خلاق[5] است. هوش نیز یکی از مفاهیم اساسی در حیطة شناخت است. آزمون‌های هوش و آزمون‌های مربوط به ارزیابی سایر توانایی‌ها، در طبقة آزمون‌های توانایی ذهنی قرار دارند. آزمون‌های هوش به دو دسته تقسیم می‌شوند: آزمون‌های هوش انفرادی[6] و آزمون‌های هوش گروهی[7]. مقیاس هوش بزرگسالان وکسلر[8] و مقیاس هوش بینه[9]، از مشهورترین و کاربردی‌ترین آزمون‌های انفرادی هوش به‌شمار می‌آیند. این آزمون‌ها از سوی روان‌شناسان آموزش‌دیده در مورد هر فرد به‌طور جداگانه اجرا می‌شوند. در ساخت ماده‌سؤال‌های این آزمون‌ها تلاش شده است تا حیطه‌های مختلف توانایی‌ ذهنی ارزیابی شود.

آزمون توانایی مدرسة اُتیس – لنون[10] نیز یکی از آزمون‌های گروهی هوش است. این آزمون در بیشتر موارد در مدرسه اجرا می‌شود و توانایی‌های ذهنی مرتبط با امور تحصیلی را ارزیابی می‌کند. آزمون ارزیابی تحصیلی[11] نیز یکی دیگر از آزمون‌های گروهی است که برای پیش‌بینی موفقیت در دانشگاه استفاده می‌شود.

علاوه بر اینها، آزمون‌های توانایی‌های ذهنی بسیاری وجود دارند که جنبه‌های مختلفی از کارکردهای ذهنی را ارزیابی می‌کنند. آزمون‌هایی مانند آزمون‌های حافظه، استدلال کمی[12]، واژگان[13]، تفکر خلاق و تجسم فضایی در حیطة آزمون‌های توانایی ذهنی قرار می‌گیرند. در اغلب موارد کارکردهای ذهنی با استفاده از آزمون‌های عمومی توانایی ذهنی ارزیابی می‌شوند.

آزمون‌های پیشرفت تحصیلی[14]

آزمون‌های پیشرفت تحصیلی، از رایج‌ترین آزمون‌هایی هستند که برای ارزیابی سطح دانش یا مهارت افراد در حیطه‌ای خاص طراحی شده‌اند. این آزمون‌ها به دو دستة عمده، آزمون‌های معلم‌ساخته[15] و آزمون‌های استاندارد[16]  تقسیم می‌شوند. اغلب آزمون‌های پیشرفت تحصیلی به صورت مجموعه‌هایی[17] ارائه می‌شوند که حیطه‌های مختلف را ارزیابی می‌کنند. آزمون پیشرفت استنفورد[18]، آزمون‌های پیشرفت متروپولیتان[19] و آزمون‌ مهارت‌های اساسی آیوا[20]، از مهم‌ترین ابزار‌های ارزیابی پیشرفت تحصیلی‌اند که سطوح مختلفی چون خواندن، ریاضیات، علوم، زبان و علوم اجتماعی را ارزیابی می‌کنند. آزمون‌های تک‌موضوعی[21]، گروه دیگری از آزمون‌ها هستند که در حیطة پیشرفت تحصیلی نیز کاربرد دارند. این آزمون‌ها فقط یک حیطه را می‌سنجند؛ این حیطه ممکن است روان‌شناسی، زبان یا هندسه باشد.

دسته‌ای از آزمون‌ها که با هدف صدور گواهینامه و تعیین صلاحیت گروهی به‌کار می‌روند نیز در طبقة آزمون‌های پیشرفت قرار می‌گیرند، مانند آزمون انتخاب خلبانان، آزمون ورودی پرستاران و معلمان. آزمون‌های پیشرفت تحصیلی انفرادی[22]، آزمون‌هایی هستند که به‌طور انفرادی اجرا می‌شوند. این آزمون‌ها بیشتر با هدف تشخیص ناتوانی‌های یادگیری به‌کار می‌روند.

آزمون‌های شخصیت

آزمون‌های شخصیت با هدف جمع‌آوری اطلاعات در مورد شخصیت انسان طراحی شده‌اند. این آزمون‌ها به سه نوع تقسیم می‌شوند: آزمون‌های عینی شخصیت[23]، روش‌های فرافکن[24] و سایر رویکردها. روش نمره‌گذاری آزمون‌های عینی به گونه‌ای است که کمتر تحت تاثیر آزمونگر قرار می‌گیرد، زیرا نمره‌گذاری آنها عینی است. پاسخ به این آزمون‌ها به صورت صحیح/ غلط یا شکل‌های مشابه است. سیاهة شخصیت چندوجهی مینه‌سوتا (MMPI)[25] و سیاهة افسردگی بک (BDI)[26] از آزمون‌های شخصیت به‌شمار می‌آیند.

در روش فرافکن، آزمودنی با تکالیفی ساختارنایافته[27] و به‌نسبت ساده مواجه است. در این روش‌ها، فرض بر این است که آزمودنی‌ها نیازها و انگیزه‌های خود را فرافکنی می‌کنند. یکی از مشهورترین ابزارهای فرافکن، آزمون لکة جوهر رورشاخ است. این آزمون شامل کارت‌هایی است که بر روی آن اشکال مبهمی ترسیم شده‌ است. آزمودنی باید آنچه را در شکل مشاهده می‌کند، بیان دارد. آزمون‌های نقاشی و تکمیل جمله نیز از روش‌های فرافکن محسوب می‌شوند. سایر رویکردها نیز به روش‌هایی اشاره دارد که روان‌شناسان در فرایند ارزشیابی شخصیت به‌کار می‌برند.

آزمون‌های علایق، نگرش‌ها و ارزش‌ها

اندازه‌های علایق شغلی[28]، از مهم‌ترین مفاهیم ارزیابی در این طبقه است. این آزمون‌ها در دبیرستان‌ها کاربرد بسیاری دارند، زیرا ما را در شناسایی علایق شغلی دانش‌آموزان یاری می‌دهند. سیاهه علاقة استرانگ(SII)[29] و زمینه‌یابی علاقة شغلی کودر (KOI)[30]، نمونه‌هایی از آزمون‌های شغلی محسوب می‌شوند. علاوه بر علایق شغلی، آزمون‌های مربوط به سنجش نگرش‌ها و ارزش‌ها نیز در این طبقه قرار می‌گیرند.

آزمون‌های عصب روان‌شناختی[31]

آزمون‌های عصب روان‌شناختی به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات در مورد کارکردهای سیستم اعصاب[32] به‌ویژه مغز، طراحی شده‌اند. به‌نظر برخی متخصصان، این آزمون‌ها در طبقه‌ای جداگانه قرار نمی‌گیرند، زیرا بسیاری از آنها را می‌توان در سایر طبقات جای داد، چراکه در بیشتر آنها آزمون‌های حافظه، اشکال هندسی، هماهنگی روانی - حرکتی و تفکر انتزاعی وجود دارد.

سایر روش‌های طبقه‌بندی آزمون‌ها

طبقه‌بندی پیش‌گفته بر اساس محتوای آزمون‌ها صورت گرفته است که در واقع رایج‌ترین و کاربردی‌ترین روش است. با وجود این، روش‌های دیگری نیز برای طبقه‌بندی آزمون‌ها وجود دارند که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

آزمون‌های عملکردی در مقابل کاغذ – مدادی[33]

در آزمون عملکردی، آزمون‌شونده، به فعالیت‌هایی مانند سرهم کردن یک محصول، یا انجام آزمایشی می‌پردازد، درحالی‌که در آزمون کاغذ - مدادی، آزمودنی به مجموعه‌ای از پرسش‌ها پاسخ می‌دهد. پرسش‌های آزمون‌های کاغذ - مدادی به اشکالی مانند چند گزینه‌ای و صحیح/ غلط مطرح می‌شوند.

آزمون‌های سرعت در مقابل قدرت[34]

هدف اصلی آزمون‌های سرعت، بررسی سرعت آزمودنی در پاسخ‌دهی به آزمون است. نمرة فرد عبارت است از تعداد پرسش‌ها یا تکالیفی که آزمون‌شونده در مدت زمانی معین تکمیل می‌کند. آزمون قدرت به‌طور معمول مستلزم چالش با مواد آزمون است و محدودیت زمانی ندارد. در آزمون‌های قدرت بر دانش یا توانایی فرد بیش از سرعت او تأکید می‌شود. البته در برخی آزمون‌های قدرت ممکن است عامل زمان نیز مورد توجه قرار گیرد.

آزمون‌های انفرادی در مقابل گروهی

آزمون‌های انفرادی در یک زمان و در مورد یک فرد اجرا می‌شوند. بیشتر آزمون‌های هوش، انفرادی است. آزمونگر هر پرسش یا تکلیف را به فرد ارائه می‌دهد و پاسخ او را ثبت می‌کند. آزمون گروهی همزمان در مورد تعدادی از افراد اجرا می‌شود. با وجود این، آزمون‌های گروهی را می‌توان به‌طور انفرادی نیز اجرا کرد، ولی آزمون‌های انفرادی به‌طور گروهی به‌کار برده نمی‌شوند.

حداکثر عملکرد در مقابل عملکرد نوعی[35]

گاهی آزمون‌ها حداکثر عملکرد فرد را ارزیابی می‌کنند، مانند آزمون‌های پیشرفت و توانایی که اغلب عملکرد فرد را در بهترین شکل آن می‌سنجند، درحالی‌که برخی از آزمون‌ها مانند آزمون‌های شخصیت، علاقه یا نگرش، عملکرد نوعی آزمودنی‌ها را ارزیابی می‌کنند. برای مثال در آزمون‌های شخصیت، چگونگی برون‌گرایی افراد موردنظر است و توانایی فرد در برون‌گرایی مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

آزمون‌های هنجار مرجع در مقابل آزمون‌های ملاک مرجع[36]

بسیاری از آزمون‌ها، هنجارهایی دارند که بر اساس عملکرد گروه‌های هنجار و با روشی استاندارد تهیه شده‌اند. در آزمون‌های هنجار مرجع، عملکرد آزمودنی‌ها با عملکرد افراد گروه هنجار با ویژگی‌های یکسان مقایسه و تفسیر می‌شود. در مقابل، برخی آزمون‌ها ملاک‌هایی دارند که عملکرد آزمودنی‌ها با آن مقایسه و تفسیر می‌شود (هوگان، 2003).

---

[1] . Hogan

[2] . mental ability tests

[3] . congnitive functions

[4] . spatial visualization

[5] . creative thinking

[6] . individually administered intelligence tests

[7] . group administered intelligence tests

[8] . Wechsler Adult Intelligence Scale

[9] . Binet Intelligence scale

[10] . Otis – Lennon School Ability Test

[11] . Scholastic Assessment Test

[12] . quantitative reasoning

[13] . vocabulary

[14] . achievement tests

[15] . teacher – made tests

[16] . standardized tests

[17] . batteries

[18] . Stanford Achievement Test

[19] . Metropolitan  Achievement Tests

[20] . Iowa Test of Basic Skills

[21] . single subject tests

[22] . individualized achievement tests

[23] . objective personality tests

[24] . projective techniqes

[25] . Minnesota Multiphasic Personality Inventory

[26] . Beck Depression Inventory

[27] . unstructured task

[28] . vocational interest measures

[29] . Strong Interest Inventory

[30] . Kuder Occupational Interest survey

[31] . neuropsychological tests

[32] . nervous system

[33] . paper – pencil versus performance tests

[34] . speed versus power tests

[35] . maximum versus typical performance

[36] . norm – referenced versus criterion – referenced

منبع:

سنجش روان‌شناختی

(آزمون‌های تشخیصی و شخصیت)

دکتر محمد خدایاری‌فرد

اکرم پرند

دانشگاه تهران